Granit, dünyanın kıtasal kabuğundaki en yaygın intrüzif kayaçtır, yerkabuğundaki
ergimiş kayaların (magma), genellikle yer yüzeyinin iki kilometreden fazla derinliğinde kristalleşmesiyle oluşur. Bu nedenle derinlik kayacı kategorisinde yer alır (Teknik terim:
Plutonit). Buna karşılık, magmanın dünya yüzeyine nüfuz ettiği volkanik kayaçlar vardır. Dünya yüzeyine çok yakın (iki kilometreden daha az) katılaşan kayalara subvolkanitler, geçiş magmatik kayaları veya gang kayaları adı verilir ancak sıklıkla volkanit terimi altında sınıflandırılır. Granitik magmalarının atmosferik basınç altında ergime sıcaklığı 960°C iken,
sıvı bakımından zengin magmalarda ergime sıcaklığı 650°C’ye kadar düşer. Çoğu durumda granitler, yer kabuğunun malzemesinden değil, yer kabuğunun alt diliminin ergimiş malzemesinden oluşur. Magma odacıklarının oluşması için 10 ila 15 milyon yıllık bir sürenin geçmesi gerekir. Granit, kıtaların imza kayasıdır; dahası, granit Dünya gezegeninin imza
kayasıdır. Diğer bazı gezegenler (Merkür, Venüs ve Mars) Dünya’nın okyanus tabanı gibi bazaltla kaplıdır, yalnızca Dünya bu güzel ve ilginç kayaç türüne bol miktarda sahiptir.
Granit’i ayıran üç farklı özellik vardır. Birincisi;granit birbirine sıkıca tutunan büyük mineral tanelerinden (adı Latince’de “granum” veya “tane” anlamına gelir) oluşur. Faneritiktir,
yani tek tek tanelerinin insan gözüyle ayırt edilebilecek kadar büyük olduğu anlamına gelir. İkincisi; granit çoğunlukla kuvars ve feldispat minerallerinden oluşur vediğer minerallerle (ek mineraller) birlikte veya onlarsız olabilir. Kuvars ve feldispat genellikle granite pembeden beyaza kadar değişen açık bir renk verir. Bu açık arka plan rengi daha koyu ek minerallerle vurgulanır. Bu nedenle, klasik granit “tuz ve biber” görünümüne sahiptir. En yaygın aksesuar mineralleri siyah mika biyotit ve siyah amfibol hornblenddir. Üçüncüsü;
hemen hemen tüm granitler magmatiktir (magmadan katılaşmıştır) ve plutoniktir (büyük, derin gömülü bir gövdeye sahiptir). Granitteki tanelerin rastgele düzenlenmesi (yapısının olmaması) plutonik kökeninin kanıtıdır. Granodiyorit, monzonit, tonalit ve kuvars diyorit gibi diğer magmatik, plutonik kayaçlar benzer görünümlere sahiptir.
Granitle yakından ilişkili olan ve genellikle plütonlarda onunla ilişkili olan, biraz farklı kimyasal bileşime sahip olan ve granitle birlikte granitoyidler olarak adlandırılan diğer magmatik plütonik kayalar vardır. Bunlar arasında alkali feldspat graniti (plajiyoklaz büyük ölçüde veya tamamen yoktur), granodiyorit (plajiyoklaz potasyum feldispat üzerinde baskındır) ve daha geniş anlamda diyorit (potasyum feldispat büyük ölçüde yoktur) bulunur. Ayrıca kimyasal olarak granitlere çok benzeyen ve onların izinde oluşan pegmatitler de granitten esas olarak dev taneli yapısıyla ayrılır ve artık ergiyiklerden ortaya çıktıkları için lityum gibi uyumsuz elementler olarak adlandırılan elementler açısından oldukça zengindir.
Granit, volkanik kayaçlar riyolit ve obsidiyene karşılık gelen derinlik kayacıdır. Üçü de asidik kayalardır, yani yüksek SiO2 içeriğine sahiptirler. Yalnızca kristalleşme hızları ve bununla bağlantılı olarak kayaç yapısı bakımından farklılık gösterir. Granitle benzer bir bileşime ve görünüme sahip bir kayaç olan gnays, tortul (paragnays) veya magmatik kayaçların (ortognays) uzun ve yoğun metamorfizmasıyla oluşur. Ancak gnays, granitten bazı konularda güçlü yapısı ve koyu ve açık renkli bantların dönüşümlü olmasıyla ayırt edilir.
Yazının Devamı Madencilik Türkiye Dergisi’nin 123.sayısındadır.
