Alçıtaşı endüstriyel hammadde madenciliğinde en büyük problem, karstlaşmadan dolayı oluşan dolinli sahalarda delme – patlatma ve örtü kazının alınmasında topografik yüzeyde çözünme sonucu oluşan değişik düzensiz erime boşlukları dolgularının sebep olduğu safsızlıklar ve karışımlardır. Karstlaşma sürecinde yağış ve iklim koşulları ana etken olmaktadır. Karstlaşma, ana kayaçlarda çözünme sonucu oluşurken diğer çökme olayları da sahada oluşmaktadır. Madencilikte en büyük sorunlar bu yerlerdir. Karstlaşma sonucu oluşan dolinler için aldığı şekil yapılarına göre değişik sınıflamalar yapılmaktadır.
Bu bölgede alçıtaşı madenciliği taş ocağı nizamnamesi döneminde başlamış ve dolinli zonlar hiç işletilmemiştir. Dolinli alanlara gelindiğinde üstüne hafriyat malzemesi dökülmüş, kenarları ise pasa yığınları ile doldurulmuştur. Üretimlerde hammadde kayıpları %30 – 50‘lere ulaşmıştır (İlgili raporlar – ODTÜ, Hacettepe Üniversitesi, Maden Mühendisleri Odası yayınlanmamış).
Alçıtaşı – jipsin maden kanunu kapsamına alınması ile alçı üreten fabrikalar madencilik alanlarına girmesi ile bilinçli madencilik başlamış, dönüşüm ancak on yılda başarılı olmuştur.
Fakat öncesinde bölgede yer alan firmaların bilinçsiz, köstebek türü madencilik yapıldığından, eski sahaların tamamında bu dönüşüm henüz tamamlanmamıştır. Bunun sebebi; işletme projesi ve üretim tekniğine göre çalışma yapılması aynı anda farklı bölgelerdeki sahalara girilmesini geciktirmesidir. Uçuş görüntüsü açık ocak köstebek madenciliğinden düzenli kademeli maden işletmecilğine geçiş için öncelikle kayıpları önlemek ve dolinli saha problemlerinin rezerv, delme-patlatma, kazı açısından irdelenmesi ile başlanılmasına karar verilmiştir. Delme-patlatma ve rezerv hesaplamaları ile sorun ve çözümler önceki çalışmalarda verilmişti.
Bölgedeki açık ocak işletmelerinde kazı ve delme-patlama faaliyetlerini etkileyen dolin tip/yapılarını tanımlamadan çözümler yetersiz kalmıştır. Bu nedenle burada karstlaşma yapılarının tanımlanma ve örnekleri öncelikle verilecektir.
Kartlaşma terimi genel anlamda tektonik yapılar ve süreksizliklere bağlı yer üstü/yer altı sularının faaliyetleri sonucu oluşan boşluklardır. Bu boşluklar dolgulu/dolgusuz olabilmektedir.
Oluşan bu karstik yapıların tipleri;
- Açık, kapalı yayvan dolinler, lapya ve karenler
- Kanal şekilli
- Baca/boru, tarak, yapılı
- Boşluklu/dolgulu yer altı boşluk ve mağaralar
- Yüzeyde oluşan tarak tipli örtülü/örtüsüz yapılar
- Karmaşık tipli dolinler
Bunları genel yapıları ile tanımlarsak;
- Dolinler yüzeyde oluşmuş, genelde dolgulu olup derinlikleri Bala bölgesinde 1-18 metre arasında çukurluğun bir yamacı yayvan 0°-15° diğer yamaçları 30-60 değişim gösterirler. Uzun eksen ve genişlikleri çok değişkendir.
Genelde tektonik yapılara göre gelişmişlerdir. Lapya, karenler şekil olarak, kazan, yayvan lağen, ağaç dalları gibi dendritik olabilmektedir.
- Kanal tipli dolinler eski yer altı karst su kanalları boyunca gelişmiştirler. Genişlikleri 1-5 metre uzunlukları ise değişkendir.
- Baca/boru tipleri dolinler yüzeyden tabana doğru genişleyen veya daralan dolgulu/dolgusuz yapılardır. Dolgu malzemesi genelde kil, kum, çakıl boyutunda gevşek sedimanlardır.
- Yer altı mağaraları: Alçı taşı yatak içinde gelişmiş boşluk olup, dolgu/dolgusuz şekilde bulunurken yer altı su akışı alanlarda olabilmektedir. Göçme sonucu bu mağaralar bloklu yapı çamur/balçık yapısı en büyük sorun yaratan yapılardır.
- Tarak tipli dolinler: Bu tip karstlaşma daha çok alçı taşı yatağının en üst kısımları olup toprak ile örtülüdür.
- Karmaşık tipli dolinler: Yukarıda belirtilen dolinlerin birlikte bulundukları yapılar olup daha çok tektonik yapılarla bağıntılıdır.
Bunların dışında karmaşık yapılı karstlaşma bölgeleri kazı ve üretimde en sorunlu alanlar da vardır.
Havza madenciliğine geçiş için master ocak planlanması ve bunun sonucunda açık ocak köstebek madenciliği terkedilerek, çok kademeli basamaklarda aynı anda üretim yapılması sağlanmıştır.
Detaylar Madencilik Türkiye Dergisi’nin 115.sayısındadır.
